ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΘΕΟΙ ΤΟΥΣ

Η μελέτη της «Αρχαιότητας» σηματοδοτεί την περιπέτεια της ευρωπαϊκής ψυχής. Από την «Αναγέννηση» ιδίως και εντεύθεν η εν λόγω μελέτη συνδέεται αξεδιάλυτα με τις όποιες εκτιμήσεις περί του εκάστοτε ενεστώτος καταλύοντας την όποια υποτιθέμενη ουδετερότητα και καταλείποντας βαριά κληρονομιά για τους κάθε φορά επερχομένους. Η έρευνα περί τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, ιδιαιτέρως όταν αυτή άπτεται ζητημάτων αιχμής όπως η θρησκεία και η λατρεία, είχε ανέκαθεν τον χαρακτήρα αντιδιαστολής προς το γε νυν έχον απεπειράτο, καταδικάζοντας ή εξαίροντας τους περί ου ο λόγος τομείς του αρχαίου βίου, να εξάρει ή να καταδικάσει, αντιστοίχως, φαινόμενα και συμπεριφορές σύγχρονα προς τους ερευνητές. Αυτή η βεβιασμένη και, εν πολλοίς, πεποιημένη εγγύτητα ήταν που παρήγε αναπόδραστα την απόστασι προς τις σχετικές πραγματικότητες του αρχαίου βίου. 

Το έργο της ανασκευής έχει πλέον αρχίσει. Έναν από τους πρώτους και ικανώς χαρακτηριστικούς σταθμούς του, έναν αιώνα και πλέον πριν, καλούμεθα να παρακολουθήσωμε προκειμένου, αν μη να απαλλαγούμε, από την συνιστώσα της υστεροβουλίας και της ιδιοτέλειας, τουλάχιστον να την συνειδητοποιήσωμε και, εν συνεχεία να μετάσχωμε, έχοντας επίγνωσι της θέσεως μας, στην προαναφερθείσα περιπέτεια. Η θέσι, πάντως, του συγγραφέα μας είναι ευκρινέστατη: "Αυτή η θρησκεία δεν ήταν ένα συστηματικό δόγμα ούτε υπόθεσι ιερατικής αυθεντίας, οπότε θα είχε προκαλέσει αντιδράσεις, αλλά μάλλον μία εκδήλωσι της ιδιοσυγκρασίας του ελληνικού λαού, γινόταν δε αισθητή ως ιδιαίτερο κτήμα και περιουσία του. Δεν αναφερόταν σε ιδέες δύσκολες για τους ανθρώπους, δεν προέβαλλε υπερβολικές απαιτήσεις ούτε ζητούσε την εσωτερική μεταστροφή των ανθρώπων και την άσκησι, οι θεοί της δεν προκαλούσαν στεναχώρια λόγω ιερότητος ούτε παρενοχλούσαν τον εγωισμό των ακολάστων, μπορούσε κανείς να συμβιώση μαζί τους ίσως δε και να περάση μία μάλλον έκλυτη ζωή. Η όλη λατρεία, τέλος, ήταν τόσω συνυφασμένη με την τέρψι ώστε ουδείς μπορούσε να διακρίνη το μεταξύ τους όριο. Γι' αυτό και στην Αρχαιότητα υπήρχαν μεν πολλοί άπιστοι ουδέποτε όμως υπήρξε η μπορούσε να υπάρξη απιστία του λαού ή των μαζών του αστικού πληθυσμού."