ΝΟΣΤΑΛΓΟΣ - ΦΑΡΜΑΚΟΛΥΤΡΙΑ (ΣΚΛΗΡΟΔΕΤΗ ΕΚΔΟΣΗ)

Η "Νοσταλγός" είναι η εικοσιπεντάχρονη Λιαλιώ που την πάντρεψαν με τον πενηντατριάχρονο κυρ Μοναχάκη. Εύθραυστη κι ευαίσθητη, αναζητάει την πατρίδα της, τους δικούς της, να γυρίσει πίσω, ατμού κατ' ουσίαν ζει μόνη της, ο άντρας της περνάει όλη τη μέρα στο καφενείο. Ο δεκαοχτάχρονος Μαθιός την ερωτεύεται, κι όταν τον προτείνει να κλέψουνε μια βάρκα για να την πάει "στην πατρίδα της πέρα", αυτός δεν το σκέφτεται πολύ, κι ανοίγονται με τη βάρκα. Κάποιοι το λένε στον κυρ Μοναχάκη, κι αυτός ανοίγεται με άλλη μεγαλύτερη βάρκα, κι όταν τους φτάνουνε, συγκαλύπτει την πράξη της Λιαλιώς κι αυτή επιστρέφει στον άντρα της, αφήνοντας τον Μαθιό, με τρυφερές λέξεις, υπογραμμίζοντας την ηλικιακή τους απόσταση.
Το διήγημα, βαθύτατη αλληγορία του νόστου, του μεγάλου αιτήματος της ανθρώπινης ψυχής, είναι ποιητικά ωραίο, μ' αυτό ονόμασαν τον Παπαδιαμάντη "ποιητή της Νοσταλγού". Οι ανθρώπινες καρδιές που δεν εξορίζουν την αγάπη και τον έρωτα από τη ζωή τους, κάνουν συχνά άλματα, σκιρτούν από μικρογεύσεις ερωτικές, διαθλασμένες, ατελείς, μη νομιμόφρονες κάποτε, αναζητώντας τη στοργή και την αγάπη, ώσπου να νιώσουν ότι μια είναι η μεγάλη, αγάπη, Αυτού που τα δημιούργησε όλα.
Αν η αγάπη παρεκτρέπεται και δημιουργεί πάθος, τούτο είναι φυσικό, αλλά μα να γίνει αρετή χρειάζεται να μεταποιηθεί το πάθος επί το συντηριώδες, ως ικεσία, ως προσευχή, ως έννοια μα τον άλλο, όπως περίπου το δείχνει στο τέλος η Λιαλιώ, "Μαθιέ μου, π'λάκι μου, με τόνον ειλικρινούς συγκινήσεως".
"Η Φαρμακολύτρια" συγγενεύει στο σημείο αυτό με τη "Νοσταλγό".
Παθολογικός έρωτας και ηλικιακή απόσταση, δυο ερωτικές παράλληλες άγονες πορείες, του αφηγητή που είναι μικρότερος κατά είκοσι χρόνια από την εξαδέλφη του Μαχούλα, και του γιου της που φαίνεται ερωτοχτυπημένος. Η εξαδέλφη πηγαίνει στην Φαρμακολύτρια για να του λύσει τα μάγια που πιστεύει ότι του έχουνε κάνει. Κάποτε βλέπει στο όνειρό της την αγία, που της δίνει να μυρίσει ο γιος της "άνθος της Εδέμ", του Παραδείσου, κι έτσι ο γιος της έρχεται στα λογικά του. Στην ιστορία που είναι στο πρώτο επίπεδο της αφήγησης, ο έρωτας του αφηγητή περιγράφεται στην αρχή και στο τέλος του διηγήματος. Οι εωσφορικές δυνάμεις αγωνίζονται ως αντίπαλοι προς το πρόσωπο του ανθρώπου, να τον κρατήσουν ερωτόληπτο, ανίατο, να μη μεταποιηθεί το ερωτικό πάθος. Ακούσιες βλασφημίες του ακούγονται, υποβαλλόμενες από το δαιμονικό στοιχείο, την ώρα που προσεύχεται. Η αγία τον αποπέμπει, όσο θα μένει ανίατος, "ο πόνος θα είναι η ζωή του". Ο αφηγητής φεύγει αισθανόμενος "αγρίαν χαράν, διότι η αγία δεν είχε εισακούσει την δέησίν του". Ώσπου να προγευθεί κι αυτός την παραδείσια χαρά, να μυρίσει το άνθος της Εδέμ, δεν θα μπορέσει να αποφύγει την οδύνη. (Απόσπασμα από την εισαγωγή της έκδοσης)